Uzależnienia behawioralne dzieci i młodzieży – co naprawdę wiemy

Treść

Uzależnienia behawioralne [gry, Internet] dzieci i młodzieży – co naprawdę wiemy. /Katarzyna Bara/

[wyjaśnienie skrótu KCPU – Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom]

Uzależnienia behawioralne to nawracające, trudne do opanowania wzorce zachowań, które są kontynuowane mimo negatywnych konsekwencji dla zdrowia, nauki i relacji. Nie dotyczą substancji, lecz czynności – np. grania w gry, korzystania z Internetu czy telefonu, hazardu (Wojtczak i wsp., 2024).

W ICD-11 wyróżniono „zaburzenia wynikające z używania substancji lub zachowań uzależniających”, do których należy m.in. zaburzenie używania gier (gaming disorder) (Wojtczak i wsp., 2024).

W praktyce szkolnej najczęściej spotyka się problematyczne używanie Internetu i smartfona, nadmierne granie, a u części nieletnich – wchodzenie w ryzykowne gry hazardowe online (KCPU, 2024).

Czym różnią się „trudne nawyki” od zaburzenia?

Nie każde intensywne korzystanie z telefonu czy gier jest od razu zaburzeniem. O problemie mówimy, gdy pojawia się:

1) utrata kontroli,

2) dominacja danej aktywności nad innymi sprawami dnia,

3) kontynuowanie mimo szkód (np. pogorszenia ocen, konfliktów w domu, problemów ze snem).

Taki wzorzec powinien utrzymywać się zwykle co najmniej 12 miesięcy, chyba że objawy są bardzo nasilone (Wojtczak i wsp., 2024).

W DSM-5 opisano także kryteria „zaburzenia grania w Internecie” (IGD), obejmujące m.in. objawy odstawienne, tolerancję, nieudane próby ograniczania, oszukiwanie bliskich co do czasu grania (Grajewski i Dragan, 2021).

Jak duży jest problem w Polsce.

Dane ogólnopolskie pokazują, że czas ekranowy i sygnały trudności rosną wraz z wiekiem. Według przeglądu wyników badania „Nastolatki 3.0” średni dzienny czas online to ok. 4 godz. 50 min (w wolne dni ponad 6 godzin), a 33,6% nastolatków prezentuje objawy problemowego używania Internetu (PUI); rodzice zwykle zaniżają ocenę nasilenia problemu (KCPU, 2024).

Raporty NASK z nowszych edycji potwierdzają duże nasycenie życia młodych aktywnościami cyfrowymi i nocne korzystanie z sieci (Lange [red.] i in., 2023).

W przeglądzie polskiego piśmiennictwa nadmierne korzystanie ze smartfona najczęściej dotyczy młodzieży i młodych dorosłych, a wcześniejszy wiek pierwszego telefonu zwiększa ryzyko późniejszych trudności (Pajor, 2021).

Metaanalizy cytowane w „Medycynie Środowiskowej” wskazują, że problematyczne używanie smartfona (PSU) wiąże się m.in. z gorszą jakością snu, lękiem, depresją i niższymi wynikami w nauce (Bielawska i in., 2023). Pandemia dodatkowo nasiliła nadużywanie mediów elektronicznych (KCPU, 2024).

Najczęstsze formy uzależnień behawioralnych u nieletnich.

Nadmierne granie (gaming disorder).

U części graczy granie staje się dominującą aktywnością, a próby ograniczania kończą się niepowodzeniem. Współwystępują trudności emocjonalne (depresja, lęk), ADHD, zaburzenia snu oraz dolegliwości somatyczne (np. bóle pleców, nadgarstków) (Wojtczak i wsp., 2024).

Problematyczne używanie Internetu i smartfona (PSU).

To nie tylko „zbyt długi czas”. W grę wchodzi przymus sprawdzania powiadomień, FOMO (lęk przed „byciem poza obiegiem”), zaniedbywanie nauki, drażliwość bez dostępu do urządzenia, nocne korzystanie zaburzające sen (Pajor, 2021; Bielawska i in., 2023; KCPU, 2024).

Badania pokazują, że problematyczne korzystanie ze smartfona u młodych osób często współwystępuje z trudnościami emocjonalnymi. U nastolatków z tym wzorcem zachowań ryzyko wystąpienia objawów depresyjnych jest ponad trzykrotnie wyższe niż u ich rówieśników, którzy nie mają takich problemów. Podobnie, prawdopodobieństwo odczuwania nasilonego lęku jest u nich ponad dwukrotnie większe. Wyniki te sugerują, że nadmierne korzystanie z telefonu może być zarówno czynnikiem ryzyka, jak i konsekwencją zaburzeń nastroju (Bielawska i in., 2023

Hazard (w tym online).

Choć klasyczny hazard bywa częstszy u pełnoletnich, dostępność gier losowych online i skrzynek (loot boxów) zwiększa ryzyko wśród nastolatków. Hazard jest oficjalnie klasyfikowany jako zaburzenie związane z zachowaniami uzależniającymi (Wojtczak i wsp., 2024).

Mechanizmy – dlaczego dzieci i nastolatki są bardziej narażone.

Okres dorastania to czas intensywnych zmian w mózgu, zwłaszcza w obszarach odpowiedzialnych za planowanie, hamowanie reakcji i odraczanie nagrody. Cyfrowe aktywności są projektowane tak, by często nagradzać (punkty, lajki, skiny, poziomy), co wzmacnia nawyk i utrudnia przerwy (Pajor, 2021).

Biopsychospołeczny model powstawania zaburzenia używania gier podkreśla współdziałanie czynników biologicznych (podatność), psychologicznych (np. impulsywność, regulacja emocji) i społecznych (np. normy grupy, klimat rodzinny) (Wojtczak i wsp., 2024).

Czynniki ryzyka i czynniki ochronne.

Do ryzyka zaliczają się:

• wczesny wiek pierwszego
• smartfona, brak zasad domowych,
• wysoki czas ekranowy,
• trudności emocjonalne i uwagowe,
• presja rówieśnicza,
• niska aktywność fizyczna,
• słaby sen (Pajor, 2021; KCPU, 2024).

Ochronnie działają:

• regularny sen,
• sport,
• relacje rodzinne z rozmową o mediach,
• granice ekranowe,
• wspólne aktywności offline,
• oraz programy profilaktyczne wdrażane przez szkoły i samorządy (KCPU, 2024).

Jak rozpoznawać problem w domu i w szkole.

Sygnałami ostrzegawczymi, które mogą świadczyć o rozwijającym się problemie, są przede wszystkim zmiany w codziennym funkcjonowaniu dziecka. Drażliwość i nerwowość pojawiająca się, gdy młody człowiek nie ma dostępu do telefonu, Internetu czy gier komputerowych, może wskazywać na utratę kontroli nad korzystaniem z tych narzędzi. Charakterystycznym objawem jest również „zarywanie” nocy – dziecko spędza godziny wieczorne i nocne w sieci lub przy konsoli, co prowadzi do niewyspania, zmęczenia i trudności z koncentracją następnego dnia. Z czasem mogą pojawić się spadki ocen w szkole, wynikające zarówno z braku systematycznej nauki, jak i z obniżonej wydolności poznawczej spowodowanej brakiem snu i przeciążeniem bodźcami.

Niepokojącym znakiem jest także rezygnacja z dotychczasowych zainteresowań czy aktywności, które wcześniej sprawiały przyjemność – młody człowiek coraz rzadziej spotyka się z rówieśnikami, rezygnuje ze sportu, hobby czy wspólnych rodzinnych aktywności. Dość częste stają się konflikty o telefon lub gry – dziecko broni swojego dostępu do urządzeń i reaguje złością na próby wprowadzania ograniczeń. Typowe są również nieudane próby samodzielnego zmniejszenia czasu korzystania – mimo postanowień młody człowiek szybko wraca do dawnych nawyków. Ostatnim ważnym sygnałem jest ukrywanie skali korzystania z nowych technologii: kasowanie historii przeglądania, minimalizowanie okien w komputerze, kłamanie na temat długości czasu spędzonego w sieci (Wojtczak i wsp., 2024; KCPU, 2024).

Konsekwencje zdrowotne i edukacyjne

Utrwalone wzorce nadmiernego korzystania wiążą się z problemami ze snem, bólami kręgosłupa i nadgarstków, bólami głowy, pogorszeniem koncentracji, gorszym samopoczuciem, lękiem i depresją oraz niższymi wynikami w nauce (Bielawska i in., 2023; Wojtczak i wsp., 2024). W przypadku gier – obserwuje się także izolację społeczną i konflikty w rodzinie (Wojtczak i wsp., 2024).

Co działa? – profilaktyka i pomoc.

W domu:

• Wspólnie ustalone, proste zasady: maksymalny czas dzienny i godzina końcowa, „brak ekranów” w porze snu i przy posiłkach, ładowanie urządzeń poza sypialnią (KCPU, 2024).
• Rozmowa zamiast samego zakazu: zainteresuj się, w co dziecko gra i co robi online; ustal „kontrakty ekranowe”.
• „Najpierw obowiązki, potem ekran”: odrobione lekcje, ruch, obowiązki domowe.
• Alternatywy offline: sport, koła zainteresowań, hobby.
• Higiena snu: stała pora, minimum godzinę bez ekranów przed snem (Bielawska i in., 2023; KCPU, 2024).

W szkole:

• Edukacja cyfrowa i psychologiczna: lekcje o FOMO, krytycznym korzystaniu z mediów, regulacji emocji.
• Włączanie rodziców: warsztaty o stawianiu granic i wspierającej komunikacji (KCPU, 2024).
• Procedury w razie narastającego problemu: rozmowa z uczennicą/uczniem i rodzicami, wstępny screening, skierowanie do poradni lub terapeuty.
• Modyfikacje środowiska: jasne zasady korzystania ze smartfonów w szkole, „strefy bez telefonów”.

Terapia uzależnienia behawioralnego.

Najlepiej udokumentowane podejście to terapia poznawczo-behawioralna (CBT), praca nad regulacją emocji, planowaniem aktywności i stopniowym ograniczaniem czasu ekranowego; przy współchorobowości – leczenie zaburzeń towarzyszących (Wojtczak i wsp., 2024).

W przeglądach polskich publikacji wskazuje się też na poradnictwo rodzinne oraz – gdy potrzeba – łączenie oddziaływań psychoterapeutycznych z farmakoterapią celowaną w objawy współwystępujące (Bielawska i in., 2023).

Praktyczna „ściąga” dla rodziców.

1. Ustal z dzieckiem 2–3 jasne zasady ekranowe i konsekwentnie ich pilnuj (KCPU, 2024).
2. Zadbaj o sen: brak telefonu przy łóżku, stała pora snu (Bielawska i in., 2023).
3. Włącz ruch każdego dnia – realnie skraca czas ekranowy.
4. Zainteresuj się grami/mediami dziecka – rozmowa buduje zaufanie i wpływ.
5. Gdy pojawiają się utrwalone kłopoty (drażliwość, „zarywanie” nocy, spadek ocen, konflikty o telefon), rozważ konsultację i wstępny screening (np. IGD-20 u graczy) (Grajewski i Dragan, 2021).
6. Nie wstydź się prosić o wsparcie – poradnia, psycholożka/psycholog, terapeutka/terapeuta uzależnień (KCPU, 2024).

Pamiętaj!

Uzależnienia behawioralne wśród młodych są realnym wyzwaniem zdrowia publicznego. Najczęściej dotyczą Internetu, smartfonów i gier, a ich konsekwencje obejmują sen, nastrój, funkcje poznawcze oraz wyniki szkolne.

Polska literatura i raporty pokazują, że skuteczna profilaktyka łączy: jasne domowe i szkolne zasady, edukację cyfrową, alternatywy offline, higienę snu i – w razie potrzeby – profesjonalną pomoc psychologiczną (KCPU, 2024; Lange [red.] i in., 2023; Wojtczak i wsp., 2024; Bielawska i in., 2023).

Bibliografia

1. Bielawska, O., Weremko, M., Rogala, M., Giżewska, K., Kuc, M., Jabłońska, K., Łoś, T., i Lorenc, K. (2023). Uzależnienie od telefonu komórkowego wśród dzieci i młodzieży. Medycyna Środowiskowa – Environmental Medicine, 26(3–4), 67–71.
2. Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. (2024). Raport 2023 (wersja internetowa). Warszawa: KCPU.
3. Lange, R. (red.), Wrońska, A., Ładna, A., Kamiński, K., Błażej, M., Jankiewicz, A., i Rosłaniec, K. (2023). Nastolatki 3.0. Raport z ogólnopolskiego badania uczniów i rodziców. Warszawa: NASK.
4. Pajor, P. (2021). Problemowe użytkowanie, nadmierne korzystanie, uzależnienie od telefonu komórkowego – przegląd piśmiennictwa. Psychiatria i Psychoterapia, 17(4), 281–292.
5. Wojtczak, M., i wsp. (2024). Zmiany struktury mózgu u osób z zaburzeniem używania gier komputerowych. Psychiatria Polska, 58(6), 1047–1066.
6. KCPU – Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. (2024). Nadużywanie mediów elektronicznych przez dzieci i młodzież – fakty, badania, sugestie. Warszawa: KCPU.

Katarzyna Bara